Parroquia
San Fructuoso
Tipoloxía
Fonte
Cronoloxía
1908
Historia
A auga é un dos elementos imprescindibles para o desenvolvemento humano, xunto co aire e a luz, e dende sempre influíu coa súa presenza no asentamento dos diversos pobos, que tiveron en conta a súa proximidade e abundancia para instalarse nun territorio. Os principais puntos para a captación de auga da cidade eran as fontes públicas, polo que os gobernantes, o Cabido e a poboación preocupábanse pola súa mellora, conservación e desenvolvemento.
O Bispo Sisnando I (880-920) foi o primeiro que procurou dar á cidade un subministro estable de auga no século X, mais foi o Arcebispo Diego Xelmírez no século XII quen fixo construír un acueduto e todo un sistema de conducións para alimentar Compostela dende a Fonte Branca, nos montes que coroan Vite e O Romaño.
Co crecemento demográfico de Santiago, os antigos recursos hidráulicos axiña se fixeron insuficientes para satisfacer as cada vez máis esixentes demandas de auga, polo que o Concello deulle gran importancia á procura de novos acuíferos, así como a captación e conservación deste recurso.
En Compostela só unha parte da poboación dispoñía dunha subministración propia de auga: aqueles que tiñan un pozo, ou os que conseguiran cota das augas que rebordaban das fontes ou que viñan pola traída da Fonte Branca. Deste xeito, só os máis ricos e as grandes institucións contaban cunha fonte para uso privado. O resto de habitantes tiña que acudir á fonte para o aprovisionamento de auga coa que beber, cociñar ou limpar.
O sistema máis común de recollida da auga baséase na existencia de canos. O cano de auga é o gran protagonista das fontes, pois deles bébese directamente ou se toma a auga en recipientes. Hai fontes nas que, por distintos motivos, a saída da auga lévase a cabo practicamente ao nivel do chan, mais o habitual é que exista certa altura entre o lugar por onde se produce a súa saída e o lugar onde a auga cae, de forma que o seu uso fágase máis fácil.
Dende un punto de vista arquitectónico, case todos os canos instálanse en frontóns ou pilastras. Os frontóns son grandes muros en forma de taboleiro, xeralmente decorados con diversos motivos e de perfil moi variado, de cuxa parte frontal saen os canos da fonte. Estes frontóns poden acharse exentos ou acaroados ás fachadas de vivendas, tapias medianeiras ou simples muros de contención de terras. Outros moitos canos teñen a súa saída por construcións de menor tamaño, que se denominan pilastras ou columnas verticais, por cuxo interior ascende a condución e dun de cuxos lados brota a auga. Aínda que os canos adoitan ser simples tubaxes de ferro, é frecuente que saian de mascaróns, relevos e outros adornos, ás veces da boca de cabezas humanas ou de animais.
O número de canos presente en cada fonte é moi variable, sendo o máis normal que dispoñan dun ou dous. Tamén os píos son habituais en todas as fontes, ou ben grandes tanques deseñados para o abastecemento do gando, ou pequenas cuncas coas funcións de desaugadoiro e servir de plataformas que facilitan a toma de auga e o enchido dos cántaros.
As prazas e lugares onde se instalaba unha fonte pública eran un importante punto de encontro da veciñanza e, polo tanto, un lugar onde informarse do que acontecía na cidade. Na contorna das fontes adoitaban instalarse negocios que consumían gran cantidade de auga, e que non sempre eran agradables: ferreiros, fornos e mesmo curtidoiros.
O crecemento da cidade trouxo unha enorme presión sobre o sistema de abastecemento: as ringleiras nas fontes medraban, o mantemento dos canos e conducións era un pesadelo, os barrios pedían fontes máis próximas e aumentaban as tomas ilegais. Estas penurias limitaban a vida e o desenvolvemento da cidade e das súas xentes.
A cidade de Santiago buscou desesperadamente auga baixo a terra. Os mananciais dos montes de Vite non bastaban para saciar a sede dunha cidade que se expandía cara aos barrios rurais. Estes clamaron por fontes propias, e a construción destas, xunto coa introdución das conducións de ferro na traída, trouxo estabilidade ao sistema e alongou a súa vida até a modernización de 1922.
A cidade devecía pola moderna subministración, mais esta supuxo a fin da razón de ser das propias fontes, que pasaron a ser un ornamento no espazo urbano. Mudou radicalmente a súa función e tamén a forma na que nós as percibimos. A chegada da traída tamén supuxo a fin de dous oficios tradicionais quer eran exercidos por mulleres: as lavandeiras e as augadoras.
As fontes tiñan unha gran importancia económica nas cidades xa que xeraban o oficio de augadora ou fonteira, unha persoa, normalmente muller, que levaba a auga ás casas da xente acomodada. As mozas recollían as sellas, agardaban a súa quenda na fonte, e logo volvían cos baldes na cabeza, facendo moitos portes ao día por unhas poucas moedas. Esta era a principal fonte de ingresos de moitas mulleres e as súas familias.
Os oficios de augadoras e lavandeiras esmoreceron coa instalación da traída de auga ás casas ao ser as familias podentes, que contrataban a estas mulleres, as primeiras en instalar a auga corrente nos seus domicilios. A instalación de pilóns nas casas e a introdución dos electrodomésticos fixo innecesaria a función destas mulleres.
Descrición
Emprazada na rúa das rodas, na esquina dun patio pavimentado e rodeado por plantas e unha escaleira que a percorre por detrás. Construída en granito e ferro, coa pía en forma trilobulada con zócalo e bordo moldurado.
En 1908 apróbase o ditame da Comisión de Obras sobre o aproveitamento de augas da casa número 2 da rúa das Rodas:
”Al Excmo. Ayuntamiento, la Comisión de Obras encargada de informar sobre el aprovechamiento de aguas procedentes de la casa nº 2 de la Calle de las Ruedas, propiedad hoy de Dña. Valentina Bartolomé González, tiene el honor de exponer al Excmo. Ayuntamiento lo siguiente:
Que en unión del esposo de la propietaria D. Emilio Méndez Brandón, ha visitado las obras de saneamiento que está ejecutando en la expresada casa, y efectivamente ha podido convencerse esta Comisión de la necesidad que tiene dicho Sr. de llevar las aguas sucias a la alcantarilla que de su propiedad existe en el patio, y que es la misma que conduce las que, por favorecer al Ayuntamiento, han conseguido utilizar. En vista de esta dificultad y de la mayor que sobrevendría de faltar el aprovechamiento de esta agua que para el Matadero, la Comisión ha estudiado con aquel Sr. los medios de solucionar y justo es consignar que, con la mejor voluntad, se ha prestado espontáneamente dispuesto a favorecer los intereses públicos, sufriendo las consiguientes molestias, siquiera fuera en una forma que dejara siempre a salvo los derechos respetables que representaba y en tal sentido ha llegado esta Comisión al siguiente acuerdo con el Sr. Méndez Brandón.
Primero: Que el Sr. D. Emilio Méndez Brandón en nombre de su esposa Dña. Valentina Bartolomé, consiente que el Excmo. Ayuntamiento continúe utilizando para el Matadero público las aguas de la casa nº 2 de la calle de las Ruedas, en la misma forma y condiciones en que había concedido el aprovechamiento de las mismas Dña. Antonia González es decir que este aprovechamiento se entiende sin perjuicio de los derechos que sobre las expresadas aguas corresponden a su esposa Dña. Valentina Bartolomé González, cuyos derechos se respetan íntegros, quedando esta Señora, o el que pudiera representarlos a lo sucesivo, en completa libertad, para que, siempre que lo estimen oportuno, puedan destinar las aguas dentro de la finca a los usos que aprecien convenientes, aun cuando con esos usos se inutilizasen para los que en la actualidad los emplee, o para los que pudiera utilizarlos el Excmo. Ayuntamiento, pues, al efecto, se reconoce y consigna que la Corporación Municipal no tiene sobre las expresadas aguas otros títulos que los de la concesión gratuita y en las condiciones consignadas que hacen los dueños de la casa nº2 de la calle de las Ruedas, sin otro estimulo que el de favorecer dentro de los limites racionales y hasta donde sea posible, los intereses públicos.
Segundo: Que como la alcantarilla propiedad de la casa nº 2 de la calle de las Ruedas la necesita el Ayuntamiento y la utilizará para llevar las aguas al Matadero, consiente el Sr. Méndez Brandón que la Corporación municipal construya de su cuenta otra para dar salida a las aguas sucias de dicha casa hasta la alcantarilla pública, y las reparaciones serán de cuenta del Ayuntamiento, sin que en ningún tiempo pueda reclamar este nada por ningún concepto, ya que en esta concesión, completamente gratuita, aunque no le sea costosa, resulta necesariamente molesta para los propietarios de la casa, cuyas obras habrán de sujetarse en su construcción a las reglas fijadas en el artículo cuarenta y dos de las ordenanzas municipales. El propietario de la casa de referencia deberá satisfacer la cantidad de cinco pesetas, cada año, como arbitrio impuesto por dicha acometida, o de otro modo abonar la suma de cincuenta pesetas como redención de dicho arbitrio. También tendrá que abonar los gastos que ocasionen la construcción de una arqueta registro y colador para la misma, cuyo emplazamiento se verificará contiguo a la acera de la mencionada calle.
Expuesto lo convenido con el Sr. Méndez Brandón y que considere esta Comisión beneficioso en extremo, y esperando que el Excmo. Ayuntamiento haya de adoptarlo como acuerdo, concluye esta Comisión formulando el presupuesto de las obras que ascenderá a la cantidad de doscientas pesetas.
Termina, Excmo. Sr., esta Comisión, proponiendo que caso de aceptar este dictamen se expida certificación del mismo para que el Sr. Méndez Brandón pueda unirla á la documentación de la propiedad de la expresada casa puesto que así lo ha rogado aquel Sr. a esta Comisión”.
Bibliografía
TOJO RAMALLO, J.A. (coordinador e asesor do estudo histórico), REQUEJO ALONSO, B. (investigadora) e CUNS TURNES, A. (investigadora). Fontes e lavadoiros do Concello de Santiago. Aquagest, 2002