Parroquia
San Fructuoso
Tipoloxía
Fonte ornamental
Cronoloxía
1112
Autor
Mestre Bernardo
Historia
Dende a súa orixe na antigüidade, as cidades tiveron que contar con puntos de abastecemento de auga para que os seus habitantes contasen con ela tanto para beber como para as necesidades hixiénicas. Tiñan unha grande importancia, polo que deseguida adoptaron unha dobre función na que o seu utilitarismo como punto de abastecemento complementouse co seu uso como elemento ornamental. Deste xeito as fontes pasaron de ser simples estruturas funcionais, para ser consideradas monumentos públicos que contribuían ao ornato urbanístico.
Nas cidades grecorromanas deseñouse un modelo de fonte pública que combinaba a función de surtidor e estanque para servir auga, coa de elemento urbano referencial. Realizáronse fontes nas que a auga xurdía da boca dun animal, dunha furna, dunha ninfa ou dunha ánfora sostida por un neno, sendo recollida nunha pía decorada.
Durante a Idade Media, os deseños das fontes monumentais continúan a súa evolución como mostra da expresión artística, desenvolvendo as tipoloxías que se irán constituíndo no Renacemento e no Barroco.
A cidade monumental de Compostela conserva un urbanismo alto-medieval protagonizado pola basílica do Apóstolo, a partir da cal dispóñense as rúas e prazas. Case todas estes espazos abertos nos que se desenvolve a vida urbana contan cunha fonte pública no seu centro que artella o espazo.
As fontes monumentais soen seguir dúas tipoloxías que se foron constituíndo ao longo dos séculos. A primeira delas está configurada por unha arquitectura mural na que se insiren os elementos da fonte, mentres que a segunda ten unha composición baseada no pío circular, en ocasións poligonal ou lobulado, sobre o que se erguía unha árbore central na que se situaban os canos e os depósitos secundarios de auga, dispostos segundo o eixo de simetría. A auga elévase até o surtidor, colocado no remate superior do conxunto, para ir caendo a través dos diferentes elementos decorativos que conforman a fonte.
Na Compostela de Xelmírez (século XII) levantouse unha fonte ornamental do tipo de pío circular na Praza do Paraíso, a actual Praza da Inmaculada, que foi a primeira de moitas fontes monumentais construídas na cidade ao longo da súa historia.
A finais do século XVIII, e durante todo o século XIX, o Concello de Santiago acomete unha serie de reformas urbanísticas para a mellora e xeneralización das infraestruturas da cidade. Estas melloras suporán grandes cambios nos servizos urbanos de abastecemento de augas, alumeado, rede de sumidoiros ou pavimentación mediante o lousado en pedra.
Dentro desta mellora das infraestruturas da cidade destaca o aspecto relacionado coa condución de augas, a reparación dos canos e a construción de fontes, de gran importancia xa que este era o único sistema de abastecemento de auga potable á cidade. Estas novas fontes son, en moitos dos casos, obras monumentais que contribúen ao ornato da cidade.
Mais as fontes non sempre tiveron a debida consideración, senón que sufriron moitos avatares no seu devir histórico, foron trasladadas, reformadas ou mutiladas dos seus elementos característicos. Por todo isto, recentemente promoveuse a restauración e a recuperación da funcionalidade das fontes históricas da cidade, xunto cun un plan de mantemento que garanta a súa conservación futura. Estas obras sempre están precedidas por un estudo histórico, artístico e social da súa función.
Algunha destas fontes está integrada na rede histórica de abastecemento de auga mentres que outras contan con manancial propio. Os criterios de intervención respectan ao máximo o valor patrimonial, polo que procúrase restablecer o abastecemento da rede histórica onde sexa posible, mentres que nas fontes con manancial propio revísase a captación e compróbanse fugas, nas fontes ornamentais deséñase un sistema de filtrado e recirculación para evitar consumos innecesarios.
Descrición
A Fonte do Paraíso era o símbolo da fin do Camiño, onde os peregrinos se lavaban antes de entrar por primeira vez na basílica de Santiago. Estaba situada nalgún lugar da Praza de Acibechería (antigo Paradisus medieval), diante da porta setentrional do templo compostelán, marcando a fin dos días de peregrinación. É probablemente unha das primeiras fontes da cidade, construída en 1122, e a máis antiga en relación ás fontes monumentais de Compostela.
Tratábase dunha fonte construída polo Mestre Bernardo, administrador, chanceler e tesoureiro ás ordes do rei Afonso VII de Galicia e León. A súa forma era pouco común, polo que chamaba a atención en canto á súa ornamentación e ao seu tamaño. Era de proporcións enormes e tremendamente simbólica: unha fonte que mitigaba a sede dos peregrinos.
Para falar da Fonte do Paraíso é preciso nomear a Aymerico Picaud, Cancelario do Papa Calixto II que no Códice Calixtino relata a peregrinaxe que realizou dende Francia a Santiago de Compostela a comezos do século XII, na época do Arcebispo Diego Xelmírez. Describe este elemento como unha fonte marabillosa que non ten igual en todo o mundo, e a súa auga é “doce, nutritiva, sa, clara, moi boa, quente no inverno e morna no verán”. A auga que manaba da Fonte do Paraíso era conducida a través dun acueduto soterrado e cuberto de lousas, que ao chegar a San Miguel repartía o seu caudal entre San Martiño Pinario, o claustro da basílica de Santiago e á Fonte do Paraíso por medio de canos de madeira agrilloadas con ferros e con chumbo nas unións.
Segundo Aymerico, a Fonte do Paraíso está fundada sobre un baseamento de tres chanzos, sobre os cales repousaba unha fermosísima cuncha de pedra en forma de cunca, redonda e escavada, e de tanta magnitude que, segundo dicía, podían bañarse nela comodamente até quince homes a un tempo. Érguese no centro unha alta e oca columna de bronce, ancha na base e de planta heptagonal. Coróana catro leóns, de cuxa boca saen catro copiosos caudais para refrixerar aos peregrinos e aos habitantes de Santiago. Baixo os pés dos leóns vense escritos en dúas liñas e arredor da columna a seguinte lenda: “ego Bernardus bti. Iacobi ts. Hanc aquam huc adduxi et presens opus composui ad me et animarum meorum paterntum remedium. Era MCLX. III idus aprilis”, ou o que era o mesmo: “Eu, Bernardo, tesoureiro do beato Santiago, trouxen esta auga aquí e construín a presente obra pola miña alma e pola dos meus pais. Ano 1122, 11 de abril.”
Os leóns que a coroaban eran símbolo de forza e poder, colocándose na entrada dos templos como símbolo de poder e autoridade. Non obstante, a súa situación nas entradas das igrexas románicas do medievo móstranos que quizais a súa simboloxía podería estar máis relacionada co baño ritual purificador que se realizaba á fin do Camiño: limpeza, renovación física e espiritual dos crentes antes de entrar no lugar sagrado.
A forma da Fonte do Paraíso coincide con outros exemplos de fontes moi similares da Alta e Baixa Idade Media europea, polo que tería precedentes inmediatos en outras cidades do Camiño e pon de manifesto o feito de que o Camiño de Santiago foi a ruta de peregrinación máis importante da Europa medieval. Grazas a el, os illados e pequenos reinos hispánicos encerellados en guerras civís e contra Al-Andalus, puideron abrirse a Europa para intercambiar unha gran riqueza cultural. Debido á peregrinación construíronse igrexas, mosteiros, pontes e hospitais, xurdiron novas cidades, novos asentamentos de emigrantes francos e un intercambio cultural sen precedentes.
Esta excepcional fonte, caso excepcional entre as fontes públicas medievais de Compostela pola súa magnificencia e lugar simbólico, foi retirada e sábese grazas a algúns documentos da época que o seu pío colocouse como Fonte das Praterías durante o século XV. Na actualidade podemos atopar no claustro da Catedral este pío granítico con forma de cuncha que formaba parte da Fonte do Paraíso.
Tamén responden á descrición facilitada no Códice Calixtino para a Fonte do Paraíso os píos das fontes do Claustro da Colexiata do Sar, tamén fundación do Arcebispo Diego Xelmírez, e a dos xardíns do Campo da Estrela no Parque da Alameda.
Preto do lugar que ocupaba a Fonte do Paraíso existiu outra fonte chamada de Bernardo ou de San Xoán. Esta fonte estaba situada no atrio da antiga igrexa parroquial de San Xoán, no leste da Acibechería, e tras a desaparición da Fonte do Paraíso, este era o punto de abastecemento de auga da zona. Foi modificada en varias ocasións, desaparecendo finalmente a comezos do século XX.
Bibliografía
TOJO RAMALLO, J.A. (coordinador e asesor do estudo histórico), REQUEJO ALONSO, B. (investigadora) e CUNS TURNES, A. (investigadora). Fontes e lavadoiros do Concello de Santiago. Aquagest, 2002
BEIRAS GARCÍA, E. El arte del agua: Compostela y sus fuentes públicas monumentales de la Edad Media al siglo XX. InÉditor, A Coruña, 2012
TOJO RAMALLO, J.A. Agua y saneamiento en Santiago de Compostela. Diez siglos de historia, Aquagest 1998
